Bhagavad Gita (भगवद गीता) का सोलहवां अध्याय दैवासुर संपद विभाग योग के नाम से जाना जाता है। इस अध्याय में भगवान श्रीकृष्ण ने मनुष्य के दैवी (divine) और आसुरी (demonic) स्वभाव के लक्षणों को विस्तार से बताया है। यह अध्याय यह सिखाता है कि कैसे दैवी गुणों को अपनाकर जीवन को उन्नत बनाया जा सकता है और आसुरी स्वभाव से बचा जा सकता है।
श्री भगवानुवाच
अभयं सत्त्वसंशुद्धिः ज्ञानयोगव्यवस्थितिः।
दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम्।।16.1।।
।।16.1।। श्री भगवान् ने कहा -- अभय, अन्त:करण की शुद्धि, ज्ञानयोग में दृढ़ स्थिति, दान, दम, यज्ञ, स्वाध्याय, तप और आर्जव।।
16.1 "Lord Shri Krishna continued: Fearlessness, clean living, unceasing concentration on wisdom, readiness to give, self-control, a spirit of sacrifice, regular study of the scriptures, austerities, candour,
अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम्।
दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम्।।16.2।।
।।16.2।। अहिंसा, सत्य, क्रोध का अभाव, त्याग, शान्ति, अपैशुनम् (किसी की निन्दा न करना), भूतमात्र के प्रति दया, अलोलुपता , मार्दव (कोमलता), लज्जा, अचंचलता।।
16.2 harmlessness, truth, absence of wrath, renunciation, contentment, straightforwardness, compassion towards all, uncovetousness, courtesy, modesty, constancy,
तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता।
भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत।।16.3।।
।।16.3।। हे भारत ! तेज, क्षमा, धैर्य, शौच (शुद्धि), अद्रोह और अतिमान (गर्व) का अभाव ये सब दैवी संपदा को प्राप्त पुरुष के लक्षण हैं।।
16.3 Valour, forgiveness, fortitude, purity, freedom from hate and vanity; these are his who possesses the Godly Qualities, O Arjuna!
दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च।
अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम्।।16.4।।
।।16.4।। हे पार्थ ! दम्भ, दर्प, अभिमान, क्रोध, कठोर वाणी (पारुष्य) और अज्ञान यह सब आसुरी सम्पदा है।।
16.4 Hypocrisy, pride, insolence, cruelty, ignorance belong to him who is born of the godless qualities.
दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता।
मा शुचः सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव।।16.5।।
।।16.5।। हे पाण्डव ! दैवी सम्पदा मोक्ष के लिए और आसुरी सम्पदा बन्धन के लिए मानी गयी है, तुम शोक मत करो, क्योंकि तुम दैवी सम्पदा को प्राप्त हुए हो।।
16.5 Godly qualities lead to liberation; godless to bondage. Do not be anxious, Prince! Thou hast the Godly qualities.
द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च।
दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे श्रृणु।।16.6।।
।।16.6।। हे पार्थ ! इस लोक में दो प्रकार की भूतिसृष्टि है, दैवी और आसुरी। उनमें देवों का स्वभाव (दैवी सम्पदा) विस्तारपूर्वक कहा गया है; अब असुरों के स्वभाव को विस्तरश: मुझसे सुनो।।
16.6 All beings are of two classes: Godly and godless. The Godly I have described; I will now describe the other.
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः।
न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते।।16.7।।
।।16.7।। आसुरी स्वभाव के लोग न प्रवृत्ति को; जानते हैं और न निवृत्ति को उनमें न शुद्धि होती है, न सदाचार और न सत्य ही होता है।।
16.7 The godless do not know how to act or how to renounce. They have neither purity nor truth. They do not understand the right principles of conduct.
असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्।
अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम्।।16.8।।
।।16.8।। वे कहते हैं कि यह जगत् आश्रयरहित, असत्य और ईश्वर रहित है, यह (स्त्रीपुरुष के) परस्पर कामुक संबंध से ही उत्पन्न हुआ है, और (इसका कारण) क्या हो सकता है?
16.8 They say the universe is an accident with no purpose and no God. Life is created by sexual union, a product of lust and nothing else.
एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः।
प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः।।16.9।।
।।16.9।। इस दृष्टि का अवलम्बन करके नष्टस्वभाव के अल्प बुद्धि वाले, घोर कर्म करने वाले लोग जगत् के शत्रु (अहित चाहने वाले) के रूप में उसका नाश करने के लिए उत्पन्न होते हैं।।
16.9 Thinking thus, these degraded souls, these enemies of mankind - whose intelligence is negligible and whose deeds are monstrous - come into the world only to destroy.
काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः।
मोहाद्गृहीत्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः।।16.10।।
।।16.10।। दम्भ, मान और मद से युक्त कभी न पूर्ण होने वाली कामनाओं का आश्रय लिये, मोहवश मिथ्या धारणाओं को ग्रहण करके ये अशुद्ध संकल्पों के लोग जगत् में कार्य करते हैं।।
16.10 Giving themselves up to insatiable passions, hypocritical, self-sufficient and arrogant, cherishing false conception founded on delusion, they work only to carry out their own unholy purposes.
चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः।
कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्िचताः।।16.11।।
।।16.11।। मरणपर्यन्त रहने वाली अपरिमित चिन्ताओं से ग्रस्त और विषयोपभोग को ही परम लक्ष्य मानने वाले ये आसुरी लोग इस निश्चित मत के होते हैं कि "इतना ही (सत्य, आनन्द) है"।।
16.11 Poring anxiously over evil resolutions, which only end in death; seeking only the gratification of desire as the highest goal; seeing nothing beyond;
आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः।
ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान्।।16.12।।
।।16.12।। सैकड़ों आशापाशों से बन्धे हुये, काम और क्रोध के वश में ये लोग विषयभोगों की पूर्ति के लिये अन्यायपूर्वक धन का संग्रह करने के लिये चेष्टा करते हैं।।
16.12 Caught in the toils of a hundred vain hopes, the slaves of passion and wrath, they accumulate hoards of unjust wealth, only to pander to their sensual desire.
इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम्। इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम्।।16.13।।
।।16.13।। मैंने आज यह पाया है और इस मनोरथ को भी प्राप्त करूंगा, मेरे पास यह इतना धन है और इससे भी अधिक धन भविष्य में होगा।।
16.13 This I have gained today; tomorrow I will gratify another desire; this wealth is mine now, the rest shall be mine ere long;
असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि।
ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी।।16.14।।
।।16.14।। "यह शत्रु मेरे द्वारा मारा गया है और दूसरे शत्रुओं को भी मैं मारूंगा", "मैं ईश्वर हूँ और भोगी हूँ", "मैं सिद्ध पुरुष हूँ", "मैं बलवान और सुखी हूँ",।।
16.14 I have slain one enemy, I will slay the others also; I am worthy to enjoy, I am the Almighty, I am perfect, powerful and happy;
आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया।
यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः।।16.15।।
।।16.15।। "मैं धनवान् और श्रेष्ठकुल में जन्मा हूँ। मेरे समान दूसरा कौन है?",'मैं यज्ञ करूंगा', 'मैं दान दूँगा', 'मैं मौज करूँगा' - इस प्रकार के अज्ञान से वे मोहित होते हैं।।
16.15 I am rich, I am well-bred; who is there to compare with me? I will sacrifice, I will give, I will pay - and I will enjoy. Thus blinded by Ignorance,
अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः।
प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ।।16.16।।
।।16.16।। अनेक प्रकार से भ्रमित चित्त वाले, मोह जाल में फँसे तथा विषयभोगों में आसक्त ये लोग घोर, अपवित्र नरक में गिरते हैं।।
16.16 Perplexed by discordant thoughts, entangled in the snares of desire, infatuated by passion, they sink into the horrors of hell.
आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः।
यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम्।।16.17।।
।।16.17।। अपने आप को ही श्रेष्ठ मानने वाले, स्तब्ध (गर्वयुक्त), धन और मान के मद से युक्त लोग शास्त्रविधि से रहित केवल नाममात्र के यज्ञों द्वारा दम्भपूर्वक यजन करते हैं।।
16.17 Self-conceited, stubborn, rich, proud and insolent, they make a display of their patronage, disregarding the rules of decency.
अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः।
मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः।।16.18।।
।।16.18।। अहंकार, बल, दर्प, काम और क्रोध के वशीभूत हुए परनिन्दा करने वाले ये लोग अपने और दूसरों के शरीर में स्थित मुझ (परमात्मा) से द्वेष करने वाले होते हैं।।
16.18 Puffed up by power and inordinate conceit, swayed by lust and wrath, these wicked people hate Me Who am within them, as I am within all.
तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान्।
क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु।।16.19।।
।।16.19।। ऐसे उन द्वेष करने वाले, क्रूरकर्मी और नराधमों को मैं संसार में बारम्बार (अजस्रम्) आसुरी योनियों में ही गिराता हूँ अर्थात् उत्पन्न करता हूँ।।
16.19 Those who thus hate Me, who are cruel, the dregs of mankind, I condemn them to a continuous, miserable and godless rebirth.
आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि।
मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्।।16.20।।
।।16.20।। हे कौन्तेय ! वे मूढ़ पुरुष जन्मजन्मान्तर में आसुरी योनि को प्राप्त होते हैं और ( इस प्रकार) मुझे प्राप्त न होकर अधम गति को प्राप्त होते है।।
16.20 So reborn, they spend life after life, enveloped in delusion. And they never reach Me, O Prince, but degenerate into still lower forms of life.
त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः।
कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत्।।16.21।।
।।16.21।। काम, क्रोध और लोभ ये आत्मनाश के त्रिविध द्वार हैं, इसलिए इन तीनों को त्याग देना चाहिए।।
16.21 The gates of hell are three: lust, wrath and avarice. They destroy the Self. Avoid them.
एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः।
आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम्।।16.22।।
।।16.22।। हे कौन्तेय ! नरक के इन तीनों द्वारों से विमुक्त पुरुष अपने कल्याण के साधन का आचरण करता है और इस प्रकार परा गति को प्राप्त होता है।।
16.22 These are the gates which lead to darkness; if a man avoid them he will ensure his own welfare, and in the end will attain his liberation.
यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः।
न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्।।16.23।।
।।16.23।। जो पुरुष शास्त्रविधि को त्यागकर अपनी कामना से प्रेरित होकर ही कार्य करता है, वह न पूर्णत्व की सिद्धि प्राप्त करता है, न सुख और न परा गति।।
16.23 But he who neglects the commands of the scriptures, and follows the promptings of passion, he does not attain perfection, happiness or the final goal.
तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ।
ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि।।16.24।।
।।16.24।। इसलिए तुम्हारे लिए कर्तव्य और अकर्तव्य की व्यवस्था (निर्णय) में शास्त्र ही प्रमाण है शास्त्रोक्त विधान को जानकर तुम्हें अपने कर्म करने चाहिए।।
16.24 Therefore whenever there is doubt whether thou shouldst do a thing or not, let the scriptures guide thy conduct. In the light of the scriptures shouldst thou labour the whole of thy life."
मुख्य सन्देश:
दैवी गुण (Divine Qualities):
भगवान ने 26 दैवी गुणों की व्याख्या की है, जो मानव जीवन को श्रेष्ठ बनाते हैं। ये गुण आत्मा की उन्नति और मोक्ष के लिए आवश्यक हैं।
👉 "दैवी गुण वाले व्यक्ति भगवान के करीब होते हैं और मोक्ष प्राप्त करते हैं।"
आसुरी स्वभाव (Demonic Qualities):
आसुरी गुण व्यक्ति को अधोगति की ओर ले जाते हैं।
👉 "आसुरी स्वभाव से ग्रस्त व्यक्ति अधर्म के मार्ग पर चलता है और संसार में भटकता रहता है।"
स्वभाव का प्रभाव:
भगवान ने समझाया कि दैवी और आसुरी गुणों का प्रभाव व्यक्ति के कर्म और जीवन के फल पर पड़ता है।
👉 "दैवी गुणों को अपनाने से मनुष्य शांति और मोक्ष को प्राप्त करता है, जबकि आसुरी गुण दुःख और विनाश का कारण बनते हैं।"
आत्म-सुधार का मार्ग:
श्रीकृष्ण ने अर्जुन को यह सिखाया कि दैवी गुणों को विकसित करने के लिए भक्ति, ध्यान, और सत्य के मार्ग पर चलना जरूरी है।
Bhagavad Gita Chapter 16 (Bhagwat Geeta) हमें यह सिखाता है कि दैवी गुणों को अपनाकर और आसुरी स्वभाव को त्यागकर, हम जीवन को दिव्यता और आत्मज्ञान की ओर ले जा सकते हैं।